سعید کیان‌پور، استادیار گروه اقتصاد دانشگاه پیام‌نور و مدیر گروه اقتصاد منطقه ۴ کشور، در گفتگوی تفصیلی با خبرنگار گروه اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی «عصر همدان» با تشریح جزئیات نظام دهک‌بندی درآمدی، از فاجعه سیاستگذاری اقتصادی سخن گفت. 

خبرنگار عصر همدان: دکتر کیان‌پور، با تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید. با توجه به نوسانات گسترده در جایگاه دهکی خانوارها در به‌روزرسانی مهر ۱۴۰۴، به نظر شما چه خلاءهای روش‌شناختی در طراحی مدل رگرسیونی نظام کنونی وجود دارد؟

سعید کیان‌پور: در به‌روزرسانی مهر ۱۴۰۴، فقط در یک ماه بیش از ۳/۲ میلیون خانوار ایرانی حدود ۱۱ میلیون نفر بدون اینکه حقوق یا درآمدشان تغییر کرده باشد، حداقل دو دهک جابه‌جا شدند و در مجموع بیش از ۴۸ هزار میلیارد تومان حمایت سالانه از دست دادند.

 دهک‌بندی درآمدی اصلی‌ترین ابزار ایران برای هدف‌گذاری یارانه‌ها و حمایت‌های اجتماعی است، این ابزار که قرار بود با بودجه محدود، کمک‌ها را دقیقاً به دست نیازمندان واقعی برساند، امروز به یکی از مهم‌ترین منابع نارضایتی عمومی و بی‌اعتمادی به سیاست‌های اقتصادی دولت تبدیل شده است.

خبرنگار «عصر همدان»: اشکال اصلی نظام کنونی دهک‌بندی از نگاه شما چیست؟

مدیر گروه اقتصاد منطقه ۴ کشور: نخستین مشکل اساسی نظام کنونی، مشکل  مدل «جعبه سیاه» حاکم بر نظام دهک‌بندی است به گونه‌ای است که هیچ‌کس نه مردم، نه کارشناسان، نه حتی بسیاری از مدیران میانی نمی‌داند دقیقاً چه وزنی به خودرو، مسکن، تراکنش بانکی، سفر خارجی یا حتی مصرف برق داده می‌شود.

پدیده «تله دارایی» دومین مشکل است وقتی کسی در سال ۱۴۰۴ یک پراید دست‌دوم می‌خرد تا بتواند سر کار برود، ارزش اسمی خودرو به دلیل تورم ۵۰ درصدی جهش می‌کند، اما درآمد واقعی او ثابت مانده یا حتی کاهش یافته است. نتیجه حذف ناگهانی از یارانه و حمایت‌ها. این پدیده در اقتصاد رفتاری «تله دارایی» نامیده می‌شود و دقیقاً همان چیزی است که مردم را به پنهان‌کاری، اجاره خودرو به جای خرید، یا حتی فروش دارایی‌های مولد تشویق می‌کند.

به طور مثال یک راننده تاکسی در اراک که بعد از ۱۲ سال قسط دادن، بالاخره پرایدش را صاف کرد، صبح بیدار شد و دید یارانه چهار نفر خانواده‌اش قطع شده است.

سومین مشکل «حذف ناگهانی مزایا در مرز دهک‌ها» است؛ در سیستم درست، وقتی درآمد یا دارایی کمی افزایش می‌یابد، حمایت به‌تدریج کم می‌شود. اما در ایران، عبور از یک مرز نامرئی دهک، گاهی ۴ تا ۶ میلیون تومان حمایت ماهانه یک خانواده چهارنفره را یک‌شبه صفر می‌کند. این یکی از بدترین اشکال طراحی سیاست عمومی است.

تا مهر ۱۴۰۴، ۸ میلیون نفر از یارانه حذف شده‌اند و ۱۰ میلیون نفر در صف خروج هستند اما احمد میدری، وزیر رفاه، ادعا می‌کند تنها ۵ درصد اعتراض داشته‌اند، که بیشتر مربوط به خودروها و حساب‌های بانکی است. این آمار، بدون در نظر گرفتن بی‌اعتمادی پنهان، تصویر ناقصی می‌دهد.

چهارمین اشکال «نادیده گرفتن هزینه زندگی در مناطق مختلف» است. هزینه واقعی زندگی در اهواز، زاهدان، بانه یا تهران زمین تا آسمان تفاوت دارد. یک خانواده با مصرف یکسان در سیستان و بلوچستان فقیرتر از همان خانواده در تهران است، اما الگوریتم فعلی این تفاوت را نادیده می‌گیرد و مناطق محروم را بیش از حد مجازات می‌کند.

خبرنگار عصر همدان: با توجه به تجربه موفق در هدفمندسازی یارانه‌ها، کدام یک از این الگوهای بین‌المللی برای بهبود نظام دهک‌بندی ایران قابل اجراست؟

استادیار گروه اقتصاد دانشگاه پیام‌نور: با استناد به تجارب موفق جهانی، برنامه «بولسا فامیلیا» در برزی الگویی کم‌نظیر در حوزه هدفمندسازی یارانه‌ها است این برنامه که به عنوان بزرگ‌ترین طرح انتقال نقدی هدفمند در جهان شناخته می‌شود، با تحت پوشش قرار دادن ۱۴ میلیون خانوار، نشان داده که می‌توان توزیع عادلانه‌ای را به انجام رساند. رمز موفقیت این برنامه در شفافیت کامل نهفته است؛ جایی که فرمول امتیازدهی به صورت عمومی در دسترس همگان قرار دارد، سقف مشخصی برای دارایی‌های ضروری مانند یک خودرو و یک خانه کوچک در نظر گرفته شده و این دارایی‌ها از محاسبات مستثنی هستند.

 به‌روزرسانی منظم این سیستم هر دو سال یک‌بار و با اطلاع‌رسانی قبلی به خانوارها انجام می‌شود. این رویکرد باعث شده هر خانوار به طور دقیق بداند به چه دلایل و چگونه امتیازش تغییر می‌کند و چه عواملی در تعیین وضعیت حمایتی آن مؤثر بوده است. این سطح از شفافیت نه تنها اعتماد عمومی را تقویت کرده، بلکه زمینه‌ساز مشارکت و همراهی مردم با سیاست‌های اقتصادی شده است.

برزیل با درآمد سرانه سه برابر ایران، ماهیانه به خانواده فقیرش ۱/۸ میلیون تومان می‌دهد و فرمولش را روی سایت دولتی گذاشته. ما ماهی ۴۵۵ هزار تومان می‌دهیم و فرمول را محرمانه نگه داشته‌ایم.

خبرنگار عصر همدان: با توجه به نرخ تورم بالا، چه راهکارهای فنی برای ایندکس کردن خودکار آستانه‌های دهک‌بندی پیشنهاد می‌دهید؟

مدیر گروه اقتصاد منطقه ۴ کشور: نظام دهک‌بندی کنونی با اجرای پنج اصلاح ساختاری اولیه قابل درمان است.

 این پیشنهادها برگرفته از تجارب موفق بین‌المللی و متناسب با شرایط بومی ایران است:

شفاف‌سازی اولین و فوری‌ترین گام می‌باشد دولت باید به صورت عمومی و شفاف، فرمول، مدل و وزن اختصاص یافته به هر یک از متغیرهای مؤثر در دهک‌بندی از خودرو و مسکن گرفته تا تراکنش‌های بانکی و سفرهای خارجی - را منتشر کند.

این شفافیت حتی به صورت خلاصه و بدون افشای داده‌های محرمانه شهروندان نیز امکان‌پذیر است و سنگ بنای اعتماد از دست رفته را بازمی‌سازد.

سیستم فعلی، دارایی‌های ضروری معیشت مردم را علیه آنها به کار می‌گیرد، دارایی‌های ضروری معاف از محاسبه دقیق تعریف شود.

یک خودروی شخصی تا سقف ۷۰۰ میلیون تومان با قابلیت تعدیل سالانه بر اساس نرخ تورم نباید عاملی برای حذف خانوار از دریافت یارانه باشد. چرا که این خودرو، ابزار امرار معاش بسیاری از هموطنان ماست. این معافیت باید شامل یک واحد مسکونی تا ۱۰۰ مترمربع در شهرهای کوچک و تا ۷۵ مترمربع در کلان‌شهرها و همچنین زمین کشاورزی و باغات تا ۵ هکتار در مناطق روستایی نیز بشود.

پیشنهاد سوم جایگزینی سیستم حذف ناگهانی با کاهش تدریجی حمایت است، در شرایط کنونی، یک تغییر کوچک در درآمد یا دارایی، می‌تواند به معنای سقوط از پرتگاه و محرومیت کامل از کلیه حمایت‌ها باشد. این یک طراحی شکست‌خورده در سیاست‌گذاری عمومی است.

 می‌بایست یک «بازه ۲۰ درصدی» در مرز هر دهک تعریف شود. به این شکل که در این بازه، حمایت‌ها به صورت پلکانی و تدریجی کاهش یابد، نه اینکه یک‌شبه قطع شود.

با توجه به تنوع بالای هزینه زندگی در استان‌های مختلف، چهارمین پیشنهاد تعدیل هزینه زندگی بر اساس شاخص‌های منطقه‌ای است.

امروز شاخص قیمت منطقه‌ای توسط مرکز آمار ایران به درستی محاسبه می‌شود، اما از آن در نظام دهک‌بندی استفاده نمی‌شود. این بی‌توجهی به هزینه واقعی زندگی در مناطق مختلف، منجر به بی‌عدالتی سیستماتیک علیه ساکنان استان‌های محروم شده است.

 راه‌اندازی یک سامانه اعتراضی شفاف، کاربرپسند و مؤثر است چراکه شهروندان حق دارند دلیل تغییر در وضعیت حمایتی خود را به زبان ساده بدانند، این سامانه باید بتواند به صورت خودکار و شفاف، علت دقیق تغییر امتیاز مانند افزایش ۲۹۰ میلیون تومانی ارزش خودرو را به خانواده‌ها اطلاع دهد.

 تعیین مهلت حداکثر ۴۵ روزه برای پاسخ‌دهی به اعتراضات و ارائه پاسخ قطعی ضروری است، اجرای این پنج راهکار، نه تنها فنی و امکان‌پذیر است، بلکه بلافاصله بخش عمده‌ای از نارضایتی‌های موجود را کاهش داده و کارایی نظام هدف‌مندی یارانه‌ها را به شکل محسوسی افزایش خواهد داد.

دولت همین فردا اعلام کند که تا پایان سال ۱۴۰۵، هیچ خودرویی زیر ۸۰۰ میلیون تومان و هیچ خانه‌ای زیر ۱۰۰ متر در شهرهای کوچک، در محاسبه دهک اثر ندارد. فقط با همین یک بخشنامه، ۷۰٪ اعتراضات فعلی حل می‌شود و اعتماد برمی‌گردد.

خبرنگار «عصر همدان»: در خصوص هدف‌گذاری یارانه و حمایت‌های اجتماعی دولت بفرمایید؟

استادیار گروه اقتصاد دانشگاه پیام‌نور: هدف‌گذاری یارانه و حمایت‌های اجتماعی یکی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین وظایف دولت است. وقتی این ابزار با ابهام، بی‌عدالتی و حذف ناگهانی همراه شود، نه تنها فقر را کاهش نمی‌دهد، بلکه اعتماد عمومی، انسجام اجتماعی و حتی مشروعیت سیاست‌گذاری اقتصادی را نابود می‌کند.

در کشوری که تورم ۵۰٪ دارایی‌های اسمی را شبانه دو برابر می‌کند، اگر قرار است دهک‌بندی عادلانه باشد، باید هر شش ماه یک‌بار علنی به‌روزرسانی و توضیح داده شود وگرنه بهتر است همین امروز کل سیستم را تعطیل کنیم و یارانه را دوباره به همه بدهیم، چون حداقل آن وقت بی‌عدالتی‌اش تصادفی بود، نه سیستماتیک.

خبرنگار عصر همدان: سخن پایانی؟

کیان‌پور: ایران منابع محدودی دارد، اما همین منابع محدود را می‌توان با شفافیت، علم اقتصاد مدرن و احترام به شأن شهروندان، ۱۰ برابر مؤثرتر کرد. تجربه موفق برزیل، شیلی و اندونزی نشان می‌دهد که این کار شدنی است فقط اراده سیاسی و فنی می‌خواهد.

انتهای خبر/