به گزارش عصر همدان، قدمت طولانی پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین بررسی کارشناسانه ابعاد مختلف جامعه را در آن دشوار می‌کند. بررسی ملزومات و ابعاد زندگی در هر دوره تاریخی پیچیدگی خود را دارد و زمانی که با کمبود منابع در دوران بسیار گذشته مواجه باشیم و تنها به اشیاء تاریخی دسترسی وجود داشته باشد، این پیچیدگی صدچندان خواهد شد.
البته اقتصاد به عنوان یکی از مهمترین ارکان زندگی در برهه‌های مختلف تاریخی همواره خود را از وجوه مختلف نمایان می‌کند و سبک زندگی مردم زمانه نشاندهنده وضعیت اقتصادی هر دوره تاریخی است.
بدون تردید شهری پرآوازه چون همدان به دلیل اینکه در عصرهای مختلف به عنوان یک مرکز سیاسی مطرح می‌شود و محل حضور پادشاهان و دستگاه حکومتی است، باید از جایگاه ویژه‌ای در مراودات اقتصادی برخوردار باشد که در عمل نیز همین گونه بوده و اسناد و مدارک به دست آمده موید این مهم در اعصار مختلف است.
هرچند پرداختن به اقتصاد همدان در برهه‌های مختلف مجالی گسترده می‌طلبد، اما در این نوشتار گفتگو محور تلاش شده که همدان باستان، همدان دوران اسلامی و همدان معاصر را از منظر اقتصادی مورد مداقه قرار داد.
در این میان محمدحسین یزدانی‌راد، از نویسندگان کتاب ارزشمند «تاریخ اقتصادی همدان: از دوره باستان تا انقلاب اسلامی» همکاری شایان و قابل تقدیری با خبرنگار فارس به عمل آورد و امیر اسلامیه همدانی از فعالان اقتصادی استان و البته آگاه به مسائل اقتصادی و تاریخی همدان در این راه ما را یاری داد.
محمدحسین یزدانی‌راد دارای مدرک دکترای تاریخ انقلاب اسلامی و پژوهشگر تاریخ شفاهی، مدیریت اسناد و کتابخانه ملی غرب کشور است. او در گفت‌وگو با فارس به تشریح اقتصادی همدان از باستان تا انقلاب اسلامی می‌پردازد.
همدان باستان همواره در اوج قله‌های رونق اقتصادی
پژوهشگر تاریخ استان همدان در گفتگو با فارس با اشاره به اینکه همدان از دوره ماد به دلیل موقعیت جغرافیایی که در آن قرار داشته، دارای رونق تجاری بوده است، اظهار کرد: از آنجا که همدان در مسیر راه‌های اصلی به ویژه جاده ابریشم قرار داشته است و جاده معروف شاهی هم از این خطه عبور می‌کرده در دوران باستان از شکوه و عظمت ویژه‌ای برخوردار بوده است.
محمدحسین یزدانی‌راد با بیان اینکه از دوران ماد اطلاعات کاملی در دست نیست، افزود: با وجود آنکه اطلاعات موثق ما از آن دوران تنها به چند کتیبه ختم می‌شود و از زبان مادها نیز چندان اطلاعی نداریم، اما از شواهد چنین برمی‌آید که در همدان رونق تجاری ساری و جاری بوده و به همین دلیل است که به عنوان نخستین پایتخت رسمی ایران برگزیده می‌شود.
دوران کودکی کوروش کبیر در همدان
وی با اشاره به اینکه کوروش کبیر، موسسه سلسله هخامنشیان در دوران کودکی خود در همدان زندگی می‌کرده، تصریح کرد: به همین دلیل است که با برپایی سلسله هخامنشیان نیز همدان رونق اقتصادی خود را حفظ کرده و این رونق و اهمیت تا دوران قاجار ادامه می‌یابد.
کارشناس تاریخ شفاهی مدیریت اسناد و کتابخانه ملی غرب کشور با اشاره به اینکه با توجه به اینکه همدان در دوران هخامنشیان پایتخت تابستانی شاهان محسوب می‌شده، همچنان مورد توجه است، ادامه داد: از آنجا که از دوران هخامنشیان اسناد بیشتری در دست است، مدارک منحصر به فردی از جمله دو سند مهم وجود دارد که نشان می‌دهد در دوره هخامنشیان کارگاه‌های تولید پارچه با برند تجاری «کائومات» وجود داشته که از شهرت جهانی برخوردار بوده است.
وی با بیان اینکه از زمان هخامنشیان صنعت طلاسازی در پایتخت تاریخ و تمدن رونق داشته است، خاطرنشان کرد: دلیل این اتفاق لوح‌های زرینی که تخت جمشید به دست آمده و نشان می‌دهد که توسط هنرمندان همدانی ساخته شده است.
یزدانی‌راد با اشاره به اینکه در دوره هخامنشیان قوم تاجرپیشه یهود در همدان ساکن می‌شوند، گفت: پس از فتح بابل و رهایی یهودیان از بند اسارت توسط کوروش کبیر، آنان به غرب ایران به ویژه همدان مهاجرت کرده و دوران طولانی تجارت خود در این شهر آغاز می‌کنند.
وی افزود: نخستین بانکداران دنیا یهودیان هستند که مهمترین شعبه آنها در همدان تأسیس می‌شود و آنها در این خطه ساکن می‌شوند.
این نویسنده با اشاره به اینکه در دوران سلوکیان نیز همدان دارای رونق بوده است، خاطرنشان کرد: داریوش سوم طلاهای خود را در هنگام جنگ با اسکندر به همدان منتقل می‌کند و اسکندر هم این طلاها را پس از پیروزی از همدان به مناطق دیگر منتقل می‌کند.
صدور ابریشم از همدان به دنیا
وی با بیان اینکه در دوره اشکانیان همدان وضعیت خود را در بحث اقتصادی حفظ می‌کند، تصریح کرد: در این زمان است که جاده ابریشم از رونق برخوردار است و از همدان ابریشم به سراسر دنیا صادر می‌شده است.
یزدانی‌راد ادامه داد: اطلاعات ما از وضعیت اقتصادی همدان در زمان اشکانیان ناچیز است اما باز هم نشانه‌های رونق اقتصادی را در آن زمان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص این خطه می‌بینیم.
یزدانی‌راد با بیان اینکه در دوران ساسانیان نیز همدان وضعیت خود را حفظ می‌کند، خاطرنشان کرد: در دوران باستان بیشترین فعالیت اقتصادی در همدان کشاورزی بوده است و این منطقی است چرا که همدان همواره مستعد رونق کشاورزی بوده است.
وی گفت: در منابع موثق آمده است که میوه‌ها مختلفی در همدان کشت می‌شده است و نشان می‌دهد که در نهاوند زعفران کشت می‌شده است.
کارشناس تاریخ شفاهی همدان اظهار کرد: یکی از فعالیت‌های اقتصادی پررونق در همدان پرورش اسب به ویژه در دوران ماد بوده است.
دوره سلجوقیان، همدان در اوج شکوفایی اقتصادی
وی با اشاره به اینکه پس از فتح ایران توسط مسلمانان، کشور به چند منطقه تقسیم می‌شود، افزود: همدان باز هم رونق اقتصادی خود را حفظ می‌کند.
یزدانی‌راد با بیان اینکه در قرن پنجم مصادف با دوران سلجوقیان رونق اقتصادی همدان شدت می‌گیرد، تصریح کرد: در این زمان همدان به عنوان پایتخت سلجوقیان عراق عجم بوده است و تجارت در آن رونق گسترده‌ای داشته است.
وی با اشاره به اینکه در این زمان اسناد و مدارک بسیاری مبنی بر رونق تجاری همدان در دست است، ادامه داد: این وضعیت در دوران حکومت مغولان نیز ادامه می‌یابد و در سفرنامه‌های افراد به نیکی از این شهر و رونق آن یاد شده است.
پژوهشگر تاریخ اقتصادی همدان خاطرنشان کرد: در مجمل‌التواریخ آمده است «در همدان امنیت برقرار باشد، شهری به نیکی و مهمان‌نوازی مردمان آن و آب و هوای خوش و تولید چشمگیر که در تمام دنیای اسلام مانند آن شهری نیست.»
وی با بیان اینکه در اسناد آمده که یک کاروانسرای تجاری به قیمت یک میلیون درهم در همدان معامله شده است، گفت: این معامله نشان از وجود رونق تجاری در همدان دارد.
یزدانی‌راد با تأکید بر اینکه وجود کاروانسراهای متعدد در همدان پس از اسلام نشانی قاطع بر رونق اقتصادی این شهر است، اظهار کرد: این وضعیت تا دوره مغول ادامه دارد و پس از هجوم وحشیانه این قوم برخی از نقاط ایران به ویژه همدان به طور کامل ویران می‌شود.
وی افزود: در سفرنامه محمدعلی حزین آمده است که وقتی وارد همدان می‌شود تنها ۱۰ خانواده را دیده که از ترس حملات مغول به کوه الوند پناه برده بودند.
این نویسنده تصریح کرد: در دوره غازان‌خان، خواجه رشیدالدین فضل‌الله با اقداماتی باعث می‌شود رونق دوباره به همدان بازگردد و شهر بار دیگر از نو ساخته می‌شود.
کارگاه‌های پارچه‌بافی در دوران صفویه
وی با اشاره به اینکه رونق تجاری همدان تا دوران صفویه ادامه می‌یابد، ادامه داد: روابط خوب شاه عباس با اروپا باعث می‌شود همدان بیشتر مورد توجه قرار گیرد و در اسناد و تاریخ وجود چند کارگاه ابریشم‌بافی در همدان تأیید شده است.
یزدانی با بیان اینکه در دوران صفویه عمده تجارت ایران تولید و صادرات ابریشم بوده است، خاطرنشان کرد: در همدان نیز کارگاه‌های دولتی برای تهیه ابریشم ایجاد می‌شود.
وی گفت: در دوران صفویه صنعت فرشبافی همدان رونق می‌یابد و در زمان شاه سلیمان به ایران سفارش فرشی برای مسجدی در ملک عثمانی داده می‌شود و فرش بافته شده توسط قالیبافان همدانی مورد پسند عثمانی‌ها قرار می‌گیرد.
همدان قاجار؛ چرم و قالی
نویسنده کتاب تاریخ اقتصادی همدان با اشاره به اینکه دوره افشاریه و زندیه بیشتر دوران گذار بوده است، اظهار کرد: در دوران قاجار نیز رونق اقتصادی همدان به ویژه در حوزه قالیبافی ادامه پیدا می‌کند و اکثر جهانگردان پس از بازدید از همدان به دو مسئله مهم قالیبافی و چرم‌سازی اشاره می‌کنند.
وی با بیان اینکه کتاب‌های متعددی درباره قالی همدان به نگارش درآمده است، افزود: چرم همدان در دوران قاجار به چرم روسی معروف بوده است.
یزدانی‌راد تصریح کرد: در دوران قاجار که کشورهای روس و انگلیس نفوذ بسیاری در ایران داشتند در مناطق مختلف از جمله همدان تجارتخانه‌هایی برپا می‌کنند.
وی ادامه داد: تجارتخانه‌های روسی چرم همدان را به عنوان چرم روسی صادر می‌کردند و سفرنامه‌های متعدد جهانگردان به چرم همدان اختصاص یافته است و همگی بر مهارت همدانی‌ها در این صنعت صحه گذاشتند.
این پژوهشگر تاریخ همدان با بیان اینکه در دوران قاجار شکل فعالیت اقتصادی در همدان تغییر می‌کند، خاطرنشان کرد: وقتی دو امپراتوری بزرگ آن زمان یعنی روس و انگلستان در شمال و جنوب کشور نفوذ زیادی دارند، بر اقتصاد منطقه نیز تأثیر گذار هستند.
وی با اشاره به اینکه ایران تولیدکننده عمده صنایع دستی برای این دو کشور بوده است، گفت: روس‌ها چرم و انگلیس‌ها فرش همدان را صادر می‌کردند و با ایجاد وابستگی شدید ایران به خودشان اجازه رشد اقتصادی را نمی‌دهند.
ایزدی‌راد با بیان اینکه پس از مدتی هم همین صنایع دستی نیز از رونق می‌افتد، اظهار کرد: تجارتخانه‌های متعددی از دوران قاجار در همدان باقی مانده و صنعتگران مهمی در سطح کشور شهره بودند.
آغاز افول اقتصادی همدان در زمان پهلوی
وی با اشاره به اینکه در دوران پهلوی افول همدان آغاز می‌شود، افزود: در این برهه زمانی با کشف و تولید نفت شکل اقتصادی تغییر می‌کند و کشور به فروش نفت وابسته می‌شود.
نویسنده کتاب تاریخ اقتصادی همدان با بیان اینکه راه‌ها در این دوره گسترش می‌یابد و راه‌آهن ایجاد می‌شود، تصریح کرد: با این وجود دخالت‌های بیگانگان اجازه رشد و توسعه اقتصاد ملی را نمی‌دادند و عملا توفیق چندانی در اقتصاد به دست نمی‌آید.
وی ادامه داد: در دوران پهلوی دوم نیز درآمدهای نفتی برای واردات اختصاص می‌یافت و کم کم آن رونق اقتصادی از بین می‌رود و توسعه ناموزون که از بالا شکل گرفته و همه گیر نبود، بیشتر داشته‌های قبلی را بی‌تأثیر کرد و در نهایت نیز مردم به انقلاب دست زدند.
همدان پس از انقلاب
اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ظرفیت‌های ویژه‌ای در نقاط مختلف استان همدان ظهور و بروز کرد و هر شهرستانی توانست در یک یا چند حوزه تولیدی و خدماتی خود را در سطح کشور و حتی جهان بشناساند.
ملایر به عنوان مهمترین شهرستان پس از مرکز استان در حوزه صنعت مبل و منبت امروز در کشور و خارج از آن توانسته به خوبی حضور پیدا کند و هزاران شغل در این بخش ایجاد شود.
وجود یک شهرک صنعتی تخصصی مبل و منبت در این شهرستان موید این ظرفیت عظیم است. البته شهرستان کهن و سرسبز تویسرکان نیز توانسته در این بخش خودی نشان بدهد و امروز با ایجاد خوشه صنعتی مبل و منبت در کشور اندک اندک مطرح شود.
همچنین صنعت خشکبار و بسته بندی شهرستان‌هایی چون ملایر و تویسرکان در سطح جهان شناخته شده است و سالانه کشمش ملایر و گردوی تویسرکان روانه بازارهای جهانی می‌شود. اروپایی‌ها مشتری پر و پا قرص کشمش ملایر هستند و واحدهای صنعتی بسیاری در این بخش فعال هستند.
یکی از مهمترین دستاوردهای انقلاب برای همدان رونق بی‌بدیل آموزش عالی است. به طوری که وجود مراکز متعدد دانشگاهی در استان باعث شده که همدان به عنوان یک قطب دانشگاهی نیز تعریف شود و سالانه دانشجویان بسیاری را از سطح کشور بپذیرد.
صنعت گردشگری نیز به عنوان امید توسعه در استان به حساب می‌آید به طوری که اغلب افراد برای توسعه و رونق اقتصادی استان به آن چشم دوختند و به داشته‌های همدان تکیه کردند. در همین راستا مجموعه‌های گردشگری، تفریحی و ورزشی متعددی شکل گرفته تا بتواند در کنار طبیعت بکر و آثار تاریخی جاودانه همدان میزان ماندگاری مسافران را افزایش دهد.
البته همدان در حوزه صنعت و تولید کالا هنوز نتوانسته از همه ظرفیت‌های خود به ویژه موقعیت جغرافیایی که همواره نقطه قابل اتکایی بوده است، بهره کافی ببرد.
صنعت و تولید در همدان
عضو هیأت رئیسه اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی استان همدان نیز در گفتگو با فارس اظهار کرد: زیرساخت‌ها و ساختارهای صنعتی شدن در همدان به طور کامل شکل نگرفته است.
امیر اسلامیه‌همدانی با بیان اینکه نگاه در استان نسبت به واحدهای بزرگ صنعتی پررنگ‌تر است، افزود: وقتی این نگاه بر سیستم اداری حاکم باشد امکان رشد واحدهای کوچک‌تر فراهم نمی‌شود.
وی با اشاره به اینکه در سه دهه اخیر فعالان بازار ملک رشد خوبی را تجربه کردند، تصریح کرد: اما فعالان صنعتی به اندازه فعالان بازار ساخت و ساز رشد نکردند و به موفقیت لازم دست نیافتند.
این فعال اقتصادی ادامه داد: بخش عمده این رویدادها به دلیل نبود ساختار اداری لازم برای حمایت واقعی از صنعت است.
وی با اشاره به اینکه پیشینه تجاری همدان از قدمت بسیاری برخوردار است، خاطرنشان کرد: همدان سابقه طولانی در حوزه بازرگانی دارد و برای مدت‌های طولانی قطب تجارت غرب کشور به شمار می‌رفته است.
اسلامیه‌همدانی با بیان اینکه پس از تغییر و تحول در ساختار تجارت و از رونق افتادن جاده ابریشم، همدان نتوانست خود را روزآمد کند، گفت: وقتی همدان در حوزه صنعت نتوانست به مانند تجارت بدرخشد به داشته‌های پیشین خود به خصوص در بخش کشاورزی اکتفا کرد.
وی اظهار کرد: روند رشد توسعه‌ای در هر نقطه‌ای از دنیا از کشاورزی به تجارت و در نتیجه به صنعتی شدن ختم شده است.
این فعال اقتصادی با بیان اینکه همدان روند معکوس را دنبال کرد، افزود: این اتفاق بدان معنا است که ارزش افزوده‌ای بین داده‌ها و ستانده‌ها ایجاد نشده و تولید افزایش نیافته است.
وی با اشاره به اینکه یکی از زیر ساخت‌های مهم توسعه صنعتی راه های مواصلاتی، راه آهن و فرودگاه است، تصریح کرد: عمر بزرگراه همدان به تهران و راه آهن چندان بلند نیست در حالی که برای توسعه الزامی است.
اسلامیه‌همدانی ادامه داد: استان همدان با وجود شاهراه ارتباطی غرب کشور در ایجاد راه‌های مواصلاتی باید زودتر اقدام می‌کرد که با رونق آن صنایع مختلفی مانند هتلداری رونق می‌یابد.
وی با بیان اینکه مردمان همدان افراد سختکوشی بوده و هستند، خاطرنشان کرد: ما در ساختار کارشناسی ادارات مشکل اساسی داریم به طوری که مدیران خواهان انجام کار هستند اما سیستم اجازه نمی‌دهد.
همدان امروز با توجه به ظرفیت‌های بی‌نظیر حوزه گردشگری که رویدادهای ۲۰۱۸ نشان دهنده این ظرفیت است، امید دارد روزهای درخشانی را برای خود رقم بزند. در حال حاضر یک اتفاق بسیار بزرگ در حوزه هتل سازی همدان رخ داده است و چندین هتل جدید احداث و یا در حال ساخت و ساز هستند که رونق صنعت گردشگری را نوید می‌دهند.
سولماز عنایتی